Czas na sorgo?

Sektor rolniczy musi obecnie przystosować się do znaczących zmian regulacyjnych na ryn­ku, ale także ewolucyjnych zmian środowiska. Wzrost efektywności produkcji rolnej ma fundamentalne znaczenie dla ludz­kości, gdyż rolnictwo będzie musiało wy­żywić rosnącą liczbę ludności na świecie. Według prognoz Organizacji Narodów Zjed­noczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), pro­dukcja żywności w XXI wieku musi wzrosnąć o 60%, aby zaspokoić potrzeby żywieniowe stale rosnącej światowej populacji. Do rozwiązania problemu globalnego bezpieczeństwa żywnościowego może niewątpliwie przyczynić się wprowadzanie nowych gatunków i od­mian – coraz bardziej wydajnych i o podwyższonych właściwościach odżywczych. W szcze­gólności trzeba przystosowywać produkcję roślinną do zmian klimatycznych poprzez dopasowanie aktualnie wykorzystywanych form, ale też aklimatyzację nowych gatunków. W strefie klimatu umiarkowanego będzie niewątpliwie rosnąć znaczenie tzw. gatunków prosowatych, do których należą: kukurydza proso i sorgo. To przyszłościowe rośliny, o wydajnej fotosyntezie typu C4, oszczędnej gospodarce wodnej oraz silnym systemie korzeniowym, pozwalającym skutecznie pobierać wodę i składniki pokarmowe i efektywnie nimi gospodarować. Dostosowując rolnictwo do zachodzących zmian klimatycznych oraz dążąc do lepszego wykorzystania przestrzeni produkcyjnej i zmniejszania nakładów, musimy wykorzystać korzystne cechy tych roślin. Przykładem może być dotychczasowy postęp w dziedzinie badań genetycznych nad kukurydzą, który przyniósł już wiele korzyści zarówno rolnikom, jak i konsumentom. Prace nad selekcją i ulepszeniem takich właściwości kukurydzy, jak wyższe plonowan­ie, adaptacja do zmi­an klimatu, lepsze wartości paszowe oraz większa odporność na stres wodny, szkodniki i choroby, muszą być dalej kontynuowane. W przypadku sorga intensywne prace hodowlane i aklimatyzacyjno-uprawowe realizowane w Europie w ostatnich 20 latach zaczynają dawać rezultaty i obserwujemy w tym zakresie znaczny postęp.

Sorgo jest głównym zbożem Afryki i stanowi podstawę wyżywienia wielu milionów ludzi tego kontynentu. Nazywa się go w zależności od regionu: durra, mtama, kafir corn itp. Wywodzi się z Etiopii, a za rejon udomowienia uważa się południowy Sudan i okolice jeziora Czad. Obecnie szeroko uprawia się je także w Indiach, Meksyku, Brazylii i Chinach. Postęp w hodowli stworzył warunki do ekspansji w rejony o nieco chłodniejszym klimacie. Opracowanie zasad nowoczesnej agrotechniki i coraz lepsze plonowanie spowodowały, że znacznie więcej sorga uprawia się w USA, Argentynie i Australii, które stają się znaczącym eksporterami ziarna tego gatunku. Obserwuje się też zwiększone zainteresowanie w Europie. W odróżnieniu jednak od rejonów klimatu tropikalnego, w strefie klimatu umiarkowanego sorgo, podobnie jak i kukurydza, jest przede wszystkim rośliną zielonkową, użytkowaną w celu pozyskania biomasy. Sorgo jest czwartą światową rośliną zbożową, a jego ziarno w wielu rejonach ma podstawowe znaczenie jako pasza, produkt żywnościowy i surowiec dla przemysłu. W warunkach dłuższego dnia i chłodniejszego klimatu typowe formy sorga nie dojrzewają, mogą natomiast być dobrym źródłem biomasy na kiszonkę, siano lub surowiec energetyczny. Dzisiaj – w wyniku postępu hodowli nakierowanej na potrzeby klimatu umiarkowanego, wczesne formy sorga dostępne już w Unii Europejskiej są bardziej uniwersalne, wytwarzają ziarno, ale mogą też mieć wysoką wartość w uprawie na kiszonkę, jak i wykazywać przydatność do produkcji bezglutenowej kaszy i mąki, alkoholu oraz piwa.

Niestety póki co w Polsce COBORU nie prowadzi rejestracji odmian sorga. Mamy jednakże dostęp do odmian z katalogu roślin rolniczych UE, gdzie wpisanych jest ich ponad 300. W większości (ok. 2/3) są to odmiany należące do Sorghum bicolor (w tym również formy sorga cukrowego), ok. 25 to kreacje trawy sudańskiej (Sorghum sudanense), a pozostałe – odmiany mieszańcowe S. sudanense x S. bicolor. Na polskim rynku dystrybutorzy oferują już kilka typów i form użytkowych sorga, z których rolnicy mogą z dobrym skutkiem korzystać. Wczesność i typ odmiany ma decydujące znaczenie w wyborze odmiany i ilości oraz jakości plonu sorga. Wybierać można między późnymi odmianami typowo kiszonkowymi, o podwyższonej wysokiej wartości paszowej (duża strawność masy organicznej) lub też wczesnymi odmianami o dualnym zastosowaniu: na kiszonkę dla bydła lub na potrzeby biogazowni. Takie wczesne odmiany sorga i mieszańce z trawą sudańską mogą mieć dość wysoki udział ziarna w plonie, dzięki czemu w użytkowaniu kiszonkowym mają skład chemiczny i wartość odżywczą zbliżoną do roślin kukurydzy. Do dyspozycji rolników są też zielonkowe formy trawy sudańskiej, które można użytkować wielokośnie – na zielonkę lub siano, a w przypadku hybrydów sorgo/trawa sudańska zbierane jednorazowo mogą dać doskonała kiszonkę. Wreszcie pojawiły się też bardzo wczesne odmiany sorga, które mogą także w naszych warunkach osiągnąć dojrzałość omłotową. Sorgo przeznacza się zwykle do produkcji pasz objętościowych, zwłaszcza na glebach słabszych, jak i terenach szczególnie narażonych na szkody wywoływane przez zwierzynę łowną. Coraz więcej rolników próbuje też uprawiać sorgo ziarnowe, które przeznacza się do produkcji bezglutenowej żywności lub na pokarm dla ptaków. Zużycie pestycydów w uprawie sorga jest niewielkie. Przy prawidłowej agrotechnice wystarczy jeden zabieg herbicydem, a póki co zagrożenie wystąpienia większych szkód powodowanych przez choroby i szkodniki jest niewielkie. Sorgo wobec coraz większych ograniczeń w stosowaniu monokultury (co w praktyce dotyczy głównie kukurydzy) może okazać się ważnym elementem zmianowania, zarówno jako roślina plonu głównego, roślina następcza po poplonie ozimym (tzw. plon wtóry), jak też niedrogich poplonów ścierniskowych po zbiorze zbóż.

Wprowadzenie do uprawy względnie nowego gatunku, jakim jest sorgo, daje możliwość lepszego wykorzystania czynników siedliska, uniezależnienia się od kaprysów pogody oraz ograniczenia ilości zużywanych pestycydów. Ponieważ okresy suszy są u nas nieprzewidywalne, dzięki wykorzystaniu różnych terminów występowania okresów krytycznych gatunki mogą się wzajemnie dobrze uzupełniać i dawać wierniejsze zbiory w użytkowaniu zbożowo-paszowym. Dzięki sorgu można więc poprawić bioróżnorodność i częściowo ograniczyć straty, co rozwiązuje niektóre z podstawowych bolączek nowoczesnego rolnictwa.

prof. dr hab. Tadeusz Michalski