Konserwanty do ziarna kukurydzy

Zebrane ziarno kukurydzy, jeśli nie zostanie sprzedane, wymaga konserwacji. Można je wysuszyć lub zakisić w rękawach foliowych, z wykorzystaniem preparatów bakteryjnych, tzw. inokulantów lub środków na bazie kwasów organicznych.

Objawem pełnej dojrzałości ziarna jest tzw. czarna plamka, widoczna u nasady wyłuskanego z kolby ziarniaka, i wilgotność, w zależności od warunków pogodowych, od 34 do 38%. Niestety przy takiej zawartości wody w trakcie zbioru obserwuje się znaczne straty w plonie w postaci np. niedomłotów, utrzaśnięcia zarodka czy połamania ziarna.

Tolerancja terminu zbioru

Z badań przeprowadzonych w Katedrze Agronomii UP w Poznaniu wynika, że optymalne warunki do zbioru przypadają później, około 15-30 dni po stadium czarnej plamki. Takie opóźnienie jest konieczne szczególnie przy zbiorze na ziarno suszone, bo korzystnie wpływa na zmniejszenie jego wilgotności, a nawet wzrost plonu. W przypadku zbioru ziarna na konserwację w stanie wilgotnym tolerancja co do terminu zbioru jest większa. Mniejsze są zagrożenia z tytułu uszkodzeń, nie trzeba doczyszczać masy poomłotowej, a pokruszone kawałki ziarna czy kolb pozostają w zbieranym plonie. Ponadto wyższa wilgotność nie zwiększa kosztów konserwacji lub tylko w niewielkim stopniu.

Jesienią wilgotność ziarna kukurydzy rzadko spada poniżej 25%. Masa poomłotowa jest więc nadmiernie uwilgotniona, a ponadto zanieczyszczona wilgotnymi resztkami liści okrywowych, plewami i rozkruszonymi elementami rdzenia. Z tego powodu omłócone ziarno kukurydzy szybko się zagrzewa i psuje.

Rozdrobnić i zakisić

Aby zapobiec stratom, ziarno przeznaczone na paszę najlepiej rozdrobnić i zakisić. Jest to najtańsza metoda konserwacji, szczególnie polecana w fermach wyposażonych w systemy płynnego żywienia, a także w tradycyjnej metodzie żywienia oraz z pewnymi ograniczeniami w systemie żywienia na sucho.

Najlepiej kisi się ziarno stosunkowo mokre, o wilgotności 32-38%, ześrutowane lub zgniecione. Przy dobrym ubiciu, okryciu i uszczelnieniu powstaje odpowiednia ilość kwasu mlekowego, który doskonale konserwuje paszę. Ten sposób wymaga zastosowania wydajnych młynów, tak aby ziarno odbierane z kombajnów było na bieżąco rozdrabniane i składowane w silosie.

Coraz większym zainteresowaniem cieszy się zakiszanie ziarna w rękawach foliowych. Pewną wadą tej metody jest konieczność użycia specjalistycznego sprzętu. Na szczęście na rynku funkcjonuje coraz więcej firm świadczących taką usługę. Zakiszanie zapewnia uzyskanie dobrej paszy, niezależnie od zawartości suchej masy, a nawet stopnia rozdrobnienia ziarna. Jest to wynikiem szczelnego okrycia i wysokiego stopnia zagęszczenia materiału w rękawie. Surowiec przed zakiszeniem trzeba jednak odpowiednio przygotować, aby uzyskać odpowiedni efekt przy skarmianiu poszczególnych grup zwierząt. Ziarno przeznaczone dla bydła nie musi być dokładnie rozbite, można zastosować tańszą i wydajniejszą metodę gniecenia przed zakiszeniem. Natomiast kiszonka przeznaczona dla świń musi mieć ziarno bardzo dobrze rozdrobnione. Normy przewidują, że kawałki poniżej 2 mm powinny stanowić powyżej 80%. Ziarno rozdrabnia się specjalistycznymi młynami, ale najlepiej je rozgnieść, a każdą partię kiszonego ziarna przed jego podaniem świniom dodatkowo ześrutować.

Przechować bez rozdrabniania

Niewątpliwie najszybszą i najtańszą metodą konserwacji wilgotnego ziarna jest przechowywanie w stanie nierozdrobnionym. W trakcie kiszenia w hermetycznych warunkach zachodzi wówczas proces tzw. samokonserwacji (inertacji). Aktywność oddechowa ziarna i mikroflory powoduje, że w ciągu 10-14 godzin zużyty zostaje cały tlen i zastąpiony dwutlenkiem węgla. W takich warunkach ustają procesy życiowe, choć jeszcze przez jakiś czas aktywne są bakterie kiszonkowe, a powstający kwas mlekowy dodatkowo konserwuje ziarno. W przypadku wyboru konserwacji nierozdrobnionego ziarna zaleca się, by było ono dość suche, o wilgotności niższej niż 30%. Ziarno takie rozdrabnia się tuż przed spasaniem, zgniatając przed podaniem bydłu lub dokładnie mieląc przed podaniem świniom.

Stymulacja bakteriami

Mokre ziarno kukurydzy kisi się dobrze, a wytworzony w trakcie fermentacji kwas mlekowy zwiększa smakowitość i wpływa pozytywnie na przewód pokarmowy karmionych zwierząt. Kwas ten nazywany jest często eliksirem młodości, ponieważ zwiększa zdrowotność paszy oraz wyniki produkcyjne. W warunkach wysokich temperatur stabilność produkowanych naturalnie kiszonek może być niezadowalająca. Dlatego procesy fermentacyjne warto stymulować dodatkiem bakterii kwasu mlekowego, w formie preparatów bakteryjnych, tzw. inokulantów. Zawierają one zasuszone kombinacje różnych szczepów bakterii kwasu mlekowego. Dzięki dodatkowi niewielkiej ilości inokulanta (najczęściej ok. 2 g/t ziarna) następuje lepsze i trwalsze zakiszanie. Na rynku dostępne są preparaty zawierające homofermentujące bakterie przyspieszające powstawanie kwasu mlekowego odpowiedzialnego za trwały i stabilny poziom pH oraz heterofermentujące bakterie, które oprócz kwasu mlekowego produkują niewielką ilość kwasu octowego, skutecznie hamującego wzrost drożdży i pleśni.

Do zakiszania mokrego ziarna kukurydzy można zastosować także preparaty bakteryjno-enzymatyczne, które zapewniają ograniczenie do minimum strat wartości energetycznej kiszonego ziarna kukurydzy.

Pomocne kwasy organiczne

Mniejsze lub większe partie mokrego ziarna mogą być konserwowane przy użyciu kwasów organicznych, które zapobiegają rozwojowi szkodliwych grzybów, drożdży i wielu bakterii w wilgotnym ziarnie. Warunkiem udanej konserwacji jest odpowiednie dozowanie kwasów, oparte na dokładnym określeniu wilgotności ziarna. Podstawowym środkiem w tej grupie konserwantów chemicznych jest kwas propionowy wytwarzany przemysłowo, ale jest on odpowiednikiem substancji naturalnie występującej w przyrodzie. W organizmach zwierząt kwas propionowy jest produktem przemiany materii. U przeżuwaczy jest końcowym produktem
fermentacji w żwaczu, gdzie wytwarzany jest w ilości ok. 1,5 l/dobę. U zwierząt jednożołądkowych jest związkiem fizjologicznym, który bierze udział w metabolizmie, stąd mogą one metabolizować większe jego ilości. Dlatego też konserwant ten można traktować jako fizjologicznie nieszkodliwy.

Zalecana do konserwacji ziarna dawka kwasu propionowego wynosi 4-22 l/t, w zależności od wilgotności i planowanego czasu przechowywania. Po tym okresie ziarno można wysuszyć albo zużyć bezpośrednio na paszę. Standardowa dawka dla przechowywania ziarna o wilgotności 28-30% do 6 miesięcy wynosi około 11,5 l/tonę, a o wilgotności 24% około 8,5 l/t. Kwasem propionowym można też na krótko zakonserwować ziarno oczekujące na suszenie. Planując jego przechowanie do 1 miesiąca, przy typowych wilgotnościach, należy stosować 6-12 l/t ziarna. Warunkiem skutecznej konserwacji jest równomierne rozprowadzenie konserwantu na ziarnie. Proces ten ułatwiają specjalne urządzenia do dawkowania płynnego kwasu w czasie transportu czy mieszania ziarna. Niestety w ostatnich latach ceny kwasu propionowego znacznie wzrosły (do 1,3-1,6 euro/kg), co spowodowało, że konserwacja ziarna kukurydzy z jego użyciem jest droższa niż kiszenie, ale nadal tańsza od suszenia. Stosowanie tego konserwantu najlepiej ograniczyć do krótkich okresów przechowywania.

Kwasy w mieszaninach

W handlu dostępne są też mieszaniny kwasu propionowego z innymi kwasami organicznymi i substancjami pomocniczymi. Mimo że ziarno kukurydzy dobrze się kisi, w wielu przypadkach, jak np. późnego zbioru lub przeznaczania do skarmiania w okresie letnim, warto zastosować produkty dodatkowo hamujące rozwój drożdży i pleśni, a także ograniczające zagrzewanie się zawartości rękawa lub silosu. Ich dodatek podnosi wprawdzie nieznacznie koszt produkcji paszy, jednak zapewnia kiszonce lepszą stabilność tlenową i mniejsze ryzyko powstania niebezpiecznych mykotoksyn. W badaniach na UR Kraków testowano różne konserwanty kwasowe. Dały podobne parametry zakiszonego ziarna i wykazały wyraźnie lepsze rezultaty niż typowe inokulanty – utrzymując wyższy poziom cukrów w konserwowanym mokrym ziarnie oraz lepszą trwałość konserwacji ocenianą poprzez wydłużenie stabilności temperatury masy ziarna.

Dużą zaletą wielu z tych preparatów jest mniejsza zdolność do korozji w porównaniu z czystym kwasem propionowym czy mrówkowym. Ma to szczególne znaczenie dla ochrony wozów paszowych stosowanych w systemie zadawania pasz TMR.    

Dobre ugniecenie ześrutowanego ziarna i szczelność rękawa foliowego powodują, że straty w czasie kiszenia są niewielkie i wynoszą 4-7%. Koszt zakiszenia 1 t mokrego ziarna waha się od 50 do 80 zł, przy czym tańsza jest usługa ładowania do rękawa ziarna gniecionego, a droższa w przypadku jego śrutowania. Zakiszając całe ziarno w rękawie, problemem może być jego wybieranie w okresie letnim. Lepszym sposobem konserwacji całego ziarna kukurydzy jest zakiszanie w workach typu big-bag, w których mieści się do 900 kg mokrego ziarna. Cena jednego specjalnego worka nie przekracza 30 zł.

tekst i fot. prof. dr hab.  Tadeusz Michalski

Polski Związek Producentów Kukurydzy

Artykuł ukazał się w wydaniu 09/2020 miesięcznika „Nowoczesna Uprawa”