Poratuj głodny rzepak

Mając na uwadze realizację postanowień dyrektywy azotanowej, znaczna część producentów rzepaku musi zwracać uwagę na poziom dopuszczalnych dawek azotu stosowanego na danym polu w zależności od skali i intensywności produkcji.

Poprawne ustalenie wiosennej dawki azotu w technologii uprawy rzepaku wymaga uwzględnienia regulacji prawnych związanych z realizacją programu azotanowego. Pierwszy wymóg dotyczący zarządzania azotem w gospodarstwie sprowadza się do przestrzegania terminu jego stosowania. Od roku obowiązują sztywne ramy czasowe nie tylko w odniesieniu do aplikacji nawozów naturalnych, ale również nawozów mineralnych zawierających w swoim składzie azot.

Najwcześniej, jak będzie można

Niezależnie od regionu kraju oraz stanu zaawansowania rozwoju plantacji, producent rzepaku może zastosować azot dopiero od 1 marca. Ten reżim czasowy jest szczególnie niepożądany w południowo-zachodniej części kraju, gdzie wegetacja z reguły rusza znacznie wcześniej, w porównaniu z regionami Polski północno-wschodniej.

Rzepak cechuje się dużą wrażliwością na warunki pogodowe (znacznie większą niż zboża), a także małą tolerancją na często występujące niedobory opadów wiosną. Niekorzystne warunki atmosferyczne w rezultacie przekładają się na poziom uzyskiwanych plonów. W zależności od regionu Polski, średnie plony rzepaku w ostatnich dwóch sezonach wegetacyjnych wynosiły 20-34 dt/ha.

Szczególną uwagę należy zwrócić na wpływ kluczowych czynników warunkujących powstawanie plonu (stanowisko, agrotechnika, nawożenie i ochrona). Wszelkie zaniedbania oraz popełnione błędy agrotechniczne uwidaczniają się w obsadzie roślin, wykształconym systemie korzeniowym i pokroju rozety liściowej. Im słabsze stanowisko, tym zakres niezbędnych zabiegów agrotechnicznych, zwiększających jego żyzność, jest ważniejszy.

Uwzględnić wszystkie źródła

Poprawne wyznaczenie dawki azotu wymaga uwzględnienia następujących elementów składowych:

• oszacowania poziomu zakładanego plonu na podstawie średnich plonów z ostatnich 5 lat;

• jednostkowego pobrania azotu;

• ilości azotu działającego (azot mineralny w warstwie gleby 0-60 cm) oraz N pochodzącego z innych źródeł (obornik, gnojówka, gnojowica).

Potrzeby pokarmowe rzepaku wyznacza się z iloczynu jednostkowego pobrania składnika i wielkości szacowanego plonu. Termin „pobranie jednostkowe” oznacza ilość azotu, którą roślina akumuluje w tonie nasion/ziarna i odpowiadającej masie plonu ubocznego. Dla rzepaku przyjmuje się wartość 50 kg N/t nasion wraz ze słomą (DzU z 12 lipca 2018 r., poz. 1339).

Następnym etapem jest określenie ilości azotu działającego pochodzącego z innych źródeł. Zawartość azotu mineralnego w glebie można ocenić na podstawie wykonanej analizy chemicznej próbek gleby, pobranych z dwóch warstw 0-30 i 31-60 lub przyjąć wartości normatywne (szacunkowe) z załącznika do Programu azotanowego (tabela 1.). Podstawiając zgromadzone dane do poniższego wzoru, można wyznaczyć dawkę nawozów mineralnych wnoszących azot:

DN = plon osiągalny w gospodarstwie rolnym (t/ha) x pobranie jednostkowe azotu (kg N/t) – ΣN z innych źródeł x równoważnik nawozowy – (korekta dla roślin uprawianych po przedplonach lub międzyplonach bobowatych)/0,7 (współczynnik wykorzystania N z nawozów azotowych mineralnych)

Mając na uwadze realizację postanowień dyrektywy azotanowej, znaczna część producentów rzepaku musi również zwrócić uwagę na poziom dopuszczalnych dawek azotu stosowanego na danym polu w zależności od skali i intensywności produkcji. Podmiot posiadający gospodarstwo rolne o powierzchni powyżej 100 ha użytków rolnych lub uprawiający uprawy intensywne na powierzchni powyżej 50 ha lub utrzymujący obsadę większą niż 60 DJP według stanu średniorocznego opracowuje plan nawożenia azotem. Natomiast gospodarstwa zobowiązane do przestrzegania maksymalnych dawek azotu działającego ze wszystkich źródeł w uprawie rzepaku nie mogą przekroczyć poziomu 240 kg N/ha.

Niedobory łatwo zauważyć

Faza rozety jest pierwszym krytycznym okresem wegetacji rzepaku, w którym niedobór azotu spowalnia szybkość jego akumulacji w roślinie, a w rezultacie hamuje szybkość przyrostu biomasy. Niedożywienie rzepaku azotem wywołuje określone zmiany morfologiczne w roślinie, do których należą:

• jasnozielone zabarwienie starszych liści (rośliny z nadmiarem azotu są intensywnie niebieskozielone);

• żółknięcie liści przy silnym niedoborze azotu, usychanie, a następnie opadanie dolnych liści;

• chloroza liściowa – obejmuje całą powierzchnię blaszki liściowej i ujawnia się na starszych liściach;

• spowolnienie wzrostu całej rośliny;

• karłowacenie roślin;

• przyspieszone kwitnienie.

Przestrzeganie prawidłowych zasad agrotechniki pozwala na częściowe ograniczenie strat azotu z gleby. Jednym z podstawowych i powszechnie stosowanych zabiegów jest podział dawki azotu na części. Zasadniczym celem stosowania pierwszej dawki azotu jest:

• uzupełnienie zasobów glebowych azotu, czemu sprzyja wilgotna gleba i infiltracja azotanów w głąb profilu glebowego;

• regeneracja i stymulacja wzrostu systemu korzeniowego;

• stymulacja aktywności pączków wierzchołkowych (liście, pędy boczne).

Celem stosowania drugiej dawki azotu jest unikanie stanu niedoboru azotu w okresie, w którym ustala się struktura przyszłego plonu w zakresie:

•  liczby pędów bocznych (decydują o plonie nasion);

• liczby zawiązków kwiatowych i ich żywotności.

Biorąc pod uwagę fizjologię rośliny, terminy aplikacji azotu powinny być tak dobrane, aby na początku kwitnienia zaznaczył się wyraźny spadek zapotrzebowania plantacji na ten składnik. Wskaźnikiem prawidłowo prowadzonej gospodarki łanu jest systematyczna zmiana barwy liści dolnych, a następnie ich opadanie. Proponowane są zatem dwa terminy nawożenia azotem:

• tuż przed wiosennym ruszeniem wegetacji 50-75% dawki całkowitej, ale nie wcześniej niż 1 marca;

• trzy tygodnie przez kwitnieniem 25-50% dawki całkowitej.

Świadomy wybór nawozu

Podstawowym kryterium wyboru nawozu azotowego jest jego skuteczność w danej fazie rozwoju rośliny. W pierwszej dawce powinno się preferować formy szybkodziałające, np. saletrę amonową i saletrę wapniową. Ponadto w tym terminie decyzja o wyborze nawozu azotowego powinna też uwzględniać stan roślin. W razie stwierdzenia dużych ilości uszkodzeń mrozowych dawkę azotu należy wzbogacić o fosfor. Wtedy rekomendowane są nawozy z grupy nitrofosek.

W sytuacji, kiedy można oczekiwać większego plonu, niż zakładano jesienią, stosuje się tzw. nawozy NPK startowe, przy czym preferowany jest nawóz z dużą zawartością azotu oraz względnie małą fosforu i potasu. W stanowiskach o uregulowanym odczynie oraz zasobnych w fosfor i potas wybór powinno się ograniczyć do takich nawozów, jak saletra amonowa, saletra wapniowo-amonowa i RSM. Ostatni z wymienionych nawozów działa szybko oraz w dłuższym czasie, ale wskazana jest większa dawka.

Nawożenie samym azotem nie daje żadnej gwarancji uzyskania dużego plonu o wysokiej jakości. Efektywność zastosowanego azotu warunkowana jest przez optymalizację odżywienia rośliny innymi składnikami pokarmowymi, spośród których kluczowe znaczenie ma potas. Niedobór tego składnika w glebie w wielu regionach kraju jest na tyle duży, że nie gwarantuje efektywnego przetworzenia stosowanego azotu w plon i jednocześnie nie zapewni jego odpowiedniej jakości.

Rozważyć uzupełnienie potasu

Średni poziom rocznego zużycia potasu pochodzącego z nawozów mineralnych wynosi od 25 kg (Małopolska) do 51 kg K2O/ha (Opolszczyzna). Krytyczna faza zapotrzebowania na potas przypada na okres największego przyrostu masy wegetatywnej rzepaku, tzn. na fazę strzelania w pęd, lecz trwa tylko do końca kwitnienia. W tym okresie dobrze plonująca plantacja pobiera dziennie do 7 kg K2O/ha. Z tej przyczyny rzepak ozimy wymaga stanowisk żyznych, zasobnych w potas w całej strefie ukorzenienia się rośliny.

W fazie intensywnego wzrostu rośliny pobierają potas z całej warstwy gleby przerośniętej korzeniami, a jednocześnie osiągają maksymalną wielkość systemu korzeniowego, co związane jest z intensywnym poszukiwaniem tego składnika. Niedobór potasu w tej fazie rozwojowej objawia się spowolnionym wzrostem roślin, a także kumulacją azotu w formie niskocząsteczkowych związków, które zwiększają podatność roślin na atak patogenów, głównie grzybów. Niedostatecznego odżywienia rzepaku potasem w pierwszej kolejności można oczekiwać na glebach lekkich i organicznych, które z natury są ubogie w ten składnik.

Termin nawożenia rzepaku potasem jest drugorzędny względem wymaganego poziomu zasobności gleby w składnik. Aczkolwiek duże zapotrzebowanie na potas w okresie wegetacji jesiennej wymusza wręcz zastosowanie niewielkiej dawki składnika, którą można określić mianem startowej.

Potas przed azotem

Obecnie można rozważać już tylko termin stosowania drugiej części dawki potasu, który przypada najpóźniej na okres wczesnowiosenny, tj. 2 tygodnie przed ruszeniem wegetacji, zanim temperatura nie przekroczy 5°C. W tym względzie nie ma prawnych ograniczeń czasowych, tak jak dla azotu, i nawozy potasowe można zastosować już w połowie lutego (przy braku okrywy śnieżnej). Wilgotna gleba zwiększa rozpuszczalność granuli i przemieszczenie się składnika. Podstawowym celem zastosowania niewielkiej dawki potasu (do 30 kg K2O/ha) tuż przed ruszeniem wegetacji jest przyspieszenie tempa wzrostu roślin wiosną. 

Starannie wyliczyć dawkę azotu

Wczesne, wiosenne dostarczenie azotu jest niezbędne do odbudowania powierzchni asymilacyjnej liści. Jednak podstawowym celem stosowania azotu w produkcji roślinnej zawsze jest maksymalizacja plonu. Główne znaczenie tego pierwiastka w kształtowaniu plonu wynika także z faktu jego niezbędności do asymilacji wielu związków niebiałkowych, m.in. chlorofilu.

Chlorofil odgrywa główną rolę w procesie fotosyntezy, której produkty stanowią ponad 90% suchej masy roślin. Ilość azotu pobrana przez roślinę uprawną koreluje dodatnio z ilością wyprodukowanej suchej masy. Dawka azotu musi być określona możliwie najbardziej precyzyjnie, zarówno ze względów ekonomicznych (plon, nawozy, środki ochrony roślin), jak i z uwagi na konieczność eliminacji potencjalnych zagrożeń dla środowiska.

tekst i fot. prof. Renata Gaj

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Tekst ukazał się w wydaniu 02/2020 miesięcznika „Nowoczesna Uprawa”