Przepis na kiszonkę

W produkcji kiszonki z całych roślin kukurydzy oprócz wysokiego plonu surowca ważna jest też wartość pokarmowa paszy, w tym przypadku ściśle związana z terminem zbioru.

Wartość pokarmowa kukurydzy, w przeciwieństwie do innych roślin, wzrasta w trakcie wegetacji. Ponieważ ziarno wypełnia się skrobią, z czasem zwiększa się udział tego łatwo strawnego składnika w masie całej rośliny. Dlatego tak ważny jest termin zbioru.

Wymagania dla surowca

Dobry surowiec kiszonkarski powinien spełniać następujące warunki:

• rośliny kukurydzy powinny osiągać wysoki plon ogólny suchej masy z 1 ha,

• łodygi i liście powinny mieć wysoką strawność, być zdrowe, w szczególności nieporażone fuzariozą,

• udział kolb dobrze wypełnionych ziarnem powinien być jak największy (przynajmniej 50%),

• rośliny powinny wykazywać długi okres przydatności do zbioru (zawartość suchej masy 30-35%) przy dojrzałości ziarna od woskowej lub późno woskowej do początku pełnej.

Wszystko to najlepiej spełniają odmiany kiszonkowe typu „stay green”, które charakteryzują się przedłużoną zielonością łodyg i liści utrzymującą się aż do pełnej dojrzałości ziarna. Dzięki temu mają lepszą strawność, a ich łodygi są zdecydowanie mniej podatne na porażenia przez grzyby fuzaryjne. Ten typ dojrzewania pozwala też na wydłużenie okresu zbioru, ponieważ zawartość suchej masy w całych roślinach zmienia się wolniej niż w dojrzewających kolbach wypełnionych ziarnem. W związku z tym parametry surowca w dłuższym czasie mieszczą się w optymalnym zakresie przydatności do zbioru i zakiszania.

Obserwuj „linię mleczną”

Określenie najkorzystniejszego terminu zbioru kukurydzy na kiszonkę w praktyce nie jest łatwe, ponieważ o zawartości suchej masy w całych roślinach decyduje jej zawartość w łodygach, liściach i kolbach, a także udział kolb w plonie. Wyznaczając więc termin zbioru kukurydzy, można się kierować dojrzałością ziarna, ale nie do końca. Jednym ze sposobów stosowanych w praktyce jest obserwacja położenia tzw. „linii mlecznej”, która oddziela skrobię szklistą od skrobi mlecznej w ziarniaku. Trzeba też zwrócić uwagę na stan łodyg i liści, które nie powinny być zbyt suche, ponieważ nawet przy dokładnym ich rozdrobnieniu trudno ubić sieczkę w silosie czy na pryzmie i stworzyć beztlenowe warunki do prawidłowej fermentacji. W konsekwencji pasza będzie gorzej zakonserwowana i może pleśnieć. Podczas ustalania terminu zbioru kukurydzy na kiszonkę obowiązuje więc pewna elastyczność – szczególnie w latach o nietypowym przebiegu pogody, co ostatnio zdarza się często.

W latach o normalnym przebiegu pogody, gdy rośliny są w pełni zielone, zbiór można rozpoczynać po osiągnięciu woskowej lub późnowoskowej dojrzałości ziarna. Wówczas położenie „linii mlecznej” w wysokości 1/3 od podstawy ziarniaka będzie oznaczało zawartość suchej masy w roślinach około 31-32%, co odpowiada początkowi optymalnego terminu zbioru. W przypadku gdy stwierdzimy tylko mleczną podstawę ziarniaka i skrobię szklistą w górnej jego połowie, wtedy będzie to oznaczało optymalny termin zbioru odpowiadający zawartości suchej masy około 33-34%.

W latach suchych przyspiesz zbiór

Kiedy rośliny szybciej zasychają z powodu panującej suszy, zbiór należy przyspieszyć, by nie dopuścić do nadmiernego wysuszenia liści i łodyg, a kukurydzę zbierać przy mniej dojrzałym ziarnie. Chcąc określić przydatność do zbioru, należy przełamać kolbę w połowie jej wysokości, przyjrzeć się ziarniakom i określić położenie „linii mlecznej”. Położenie „linii mlecznej” w wysokości 1/2 od podstawy ziarniaka będzie oznaczało zawartość suchej masy w roślinach około 31-32%, czyli początek optymalnego terminu zbioru. Natomiast gdy będzie na 1/3 wysokości od jego podstawy, to zawartość suchej masy będzie wynosić około 33-34% i oznaczać optymalny termin zbioru. W takiej sytuacji świadomie zdecydujemy się na zbiór surowca o mniejszej wartości energetycznej, ale łatwiejszego do zakonserwowania.

Kiedy mokro, ścinaj wyżej

W latach przekropnych, kiedy w gospodarstwie zazwyczaj są wystarczające ilości pasz objętościowych, zbiór najlepiej rozpocząć tak jak w warunkach typowych, po osiągnięciu woskowej lub późnowoskowej dojrzałości ziarna. Jednak zbierany surowiec może się wówczas charakteryzować mniejszą od oczekiwanej zawartością suchej masy, ze względu na większą zawartość wody w dolnych częściach łodyg. W takim przypadku zaleca się zwiększyć wysokość koszenia. To rozwiązanie obniży nieco plon, ale będzie on lepszy jakościowo. Przy wyższym koszeniu wzrośnie też zawartość suchej masy w plonie o około 0,8% na każde 10 cm podwyższonego ścinania. Wynika to z pozostawienia na polu dolnych partii łodygi o większej zawartości wody oraz większego udziału kolb w zbieranym surowcu. Zwiększając wysokość koszenia o 25 cm w stosunku do normalnej (15-20 cm), spowodujemy zmniejszenie plonu świeżej masy o około 12%, czyli średnio około 4,0% na każde 10 cm podwyższonego ścinania. W przeliczeniu na suchą masę spadki plonów będą wyraźnie mniejsze i przy podwyższeniu wysokości koszenia o 25 cm zniżka wyniesie około 6%, czyli około 2% na każde 10 cm podwyższonego ścinania. W związku z powyższym, producent znając bilans paszowy w swoim gospodarstwie, sam musi zadecydować, czy chce uzyskać więcej paszy o gorszych parametrach żywieniowych, czy też kilka procent mniej, ale lepszej jakości.

Dokładnie rozdrobnić łodygi i ziarno

Wraz z opóźnianiem terminu zbioru kukurydzy większego znaczenia nabiera dokładność jej rozdrobnienia. Konieczny jest wtedy zbiór sieczkarnią wyposażoną w aktywny rozdrabniacz ziarna. Na jakość rozdrobnienia bezpośredni wpływ ma też stan techniczny zespołu rozdrabniającego maszyny, a więc dokładność naostrzenia noży i ich odległość od stalnicy.

Zbieranie kukurydzy o zawartości suchej masy powyżej 30% wymaga użycia sieczkarni zbierających nastawionych na teoretyczną długość cięcia w zakresie 4-8 mm. Wówczas w zależności od stanu łodyg i liści można uzyskać sieczkę o długości do 10 mm. Pocięcie roślin na zbyt krótką sieczkę też nie jest wskazane, ponieważ może pogorszyć pobieranie paszy przez bydło. Poza tym nastawienie sieczkarni zbierających na najmniejsze długości podczas opóźnionego zbioru zapewni wprawdzie rozdrobnienie łodyg i liści kukurydzy oraz około 2/3 twardego ziarna, ale pozostała część ziarna przejdzie przez bęben nożowy z nieuszkodzoną okrywą nasienną. W związku z tym sieczkarnie podczas zbioru kukurydzy w późnych stadiach dojrzałości powinny być wyposażone obowiązkowo w aktywne urządzenia do rozdrabniania twardego ziarna i łodyg. W nowoczesnych samojezdnych sieczkarniach funkcję tę najczęściej spełniają aktywne rozdrabniacze walcowe, które zapewniają równomierne rozdrobnienie wszystkich grubszych części roślin – szczególnie kawałków twardych łodyg i dojrzałego ziarna. Skuteczność działania rozdrabniaczy walcowych można regulować poprzez stopniową zmianę odległości między walcami i tym samym wpływać na rozdrobnienie ziarna w zależności od jego dojrzałości. Parametr ten może być również zmieniany bezstopniowo – przez regulację odległości między walcami w zakresie np. 0,5-15 mm, co zapewnia dokładne rozdrobnienie ziarna lub przynajmniej jego uszkodzenie niezależnie od dojrzałości. Różnica prędkości obwodowej walców montowanych seryjnie wynosi najczęściej 20 lub 30%, opcjonalnie może wynosić 40 lub 50%. W sieczkarniach 1-, 2- i 3-rzędowych napędzanych od ciągnika dobry efekt uszkodzenia ziarna zapewniają karbowane listwy umieszczane za nożami tnącymi i współpracujące z ryflowanymi elementami obudowy zespołu rozdrabniającego. Tego typu rozwiązania są w tym przypadku wystarczające ze względu na mniejszą ilość i cieńszą warstwę masy, która przerabiana jest przez sieczkarnię. Tak wyposażone maszyny powinny być wykorzystywane do zbioru powszechnie już uprawianych mieszańców kukurydzy typu „stay green”, które najlepiej jest kosić w okresie od początku pełnej do pełnej dojrzałości ziarna.

Silos napełniać szybko

Napełnianie silosu lub formowanie pryzmy powinno trwać krótko i bez przerw w czasie 2-4 dni. Rozładunek surowca powinien się odbywać bez wjeżdżania zestawów transportowych na formowaną pryzmę lub do silosu, ze względu na niebezpieczeństwo zanieczyszczenia składowanej masy ziemią gromadzoną na kołach. Najlepiej wyładowywać sieczkę z zestawów transportowych bezpośrednio przed silosem na betonową płytę lub przed pryzmą na powierzchnię wyłożoną słomą. Do napełniania silosu czy formowania pryzmy najlepiej wykorzystać ładowarki samojezdne lub ciągniki z nabudowanymi ładowaczami czołowymi lub szuflami. Należy pamiętać, aby przemieszczając zakiszaną masę w głąb silosu lub na pryzmę, zachować spadek do około 30% w celu jej łatwiejszego wpychania i unikania zrywania kołami ciągnika lub ładowarki wcześniej ubitej warstwy. Podczas przepychania zakiszanej masy ugniatają ją jednocześnie ciągnik lub ładowarka.  

Starannie ubić sieczkę

Składowaną w silosie lub na pryzmie sieczkę należy zagęścić do około 650 kg/m3. Pozostawienie powietrza w zakiszanej masie źle wpływa na procesy fermentacyjne. Zarówno przed, jak i po napełnieniu silosu czy ułożeniu pryzmy następuje wzrost temperatury w zakiszanej masie, co wiąże się z mniejszą trwałością kiszonki. Dlatego zakiszaną sieczkę należy bardzo starannie ugniatać, najlepiej ciągnikami z napędem na 4 koła. Ciągnik powinien się poruszać wolno, z prędkością około 3-5 km/h. Bardzo wolna jazda zapewnia dobre i równomierne wypieranie powietrza z surowca oraz szybsze i lepsze jego zagęszczanie. Przy warstwie o średniej grubości wynoszącej około 40 cm potrzeba około 2 min na ugniecenie 1 t sieczki. Ciągników ugniatających nie należy wyposażać w koła bliźniacze, gdyż nacisk jednostkowy jest wtedy mniejszy, a efekty ugniatania gorsze.

W przypadku zbioru częściowo suchych roślin, po przymrozkach lub w warunkach suszy, ciągnik ugniatający należy obciążyć dodatkowym balastem.

Okryć folią dobrej jakości

Dobre odizolowanie zewnętrznych warstw ubitej sieczki od dostępu powietrza ma duży wpływ na optymalny przebieg procesów fermentacyjnych zarówno w warstwach zewnętrznych, jak i wewnątrz zakiszanej masy. Dla uzyskania stabilnej kiszonki konieczne jest stworzenie warunków beztlenowych podczas fermentacji. Drobnoustroje tlenowe znoszące wyłącznie słabo kwaśne środowisko nie rozwiną się w tych warunkach wcale lub tylko śladowo. Wówczas cukier znajdujący się w roślinach zostanie prawie całkowicie wykorzystany do fermentacji mlekowej.

Dlatego po napełnieniu silosu lub uformowaniu pryzmy i ostatecznym ugnieceniu surowca do zakiszania należy przykryć go niezwłocznie folią. Jednak nie każda folia nadaje się do tego. Do okrywania zakiszanej masy warto używać folii dobrej jakości, o większej liczbie warstw, bardziej plastycznej i wytrzymałej oraz zazwyczaj grubszej (0,150 mm). Zapewnia ona zakiszanej masie pełną ochronę przed dostępem powietrza, promieniami UV oraz jest odporna na działanie niekorzystnych warunków pogodowych. Do okrywania silosów i pryzm na okres jesienno-zimowy można stosować folię obustronnie czarną, która zmniejsza niebezpieczeństwo nadmiernego przegrzania zgromadzonej paszy. Natomiast kiszonki przeznaczone do skarmiania w okresie wiosenno-letnim lepiej jest okrywać foliami. np. metalizowaną, biało-czarną, które intensywniej odbijają promienie słoneczne i ograniczają nagrzewanie się wierzchniej warstwy silosu lub pryzmy. Dzięki temu nie dochodzi do nadmiernego przegrzewania się paszy i niekorzystnych procesów obniżających jakość kiszonki.

tekst i fot. dr hab. Ireneusz Kowalik

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Artykuł ukazał się w wydaniu 09/2020 miesięcznika „Nowoczesna Uprawa”

Tabela 1. Wpływ terminu zbioru odmiany kukurydzy typu „stay green” na zawartość suchej masy oraz plony i ich strukturę w świeżej masie (wyniki badań własnych)

Tabela 2. Wpływ terminu zbioru kukurydzy na plony i ich strukturę w suchej masie (wyniki badań własnych)