Na co choruje kukurydza

Choroby kukurydzy są poważnym zagrożeniem dla uzyskiwanych plonów. Niejednokrotnie jednak większym zmartwieniem od spadku plonu ziarna jest pogorszenie się jego jakości. Co warto wiedzieć, żeby tego uniknąć?

Kukurydza jest gatunkiem ciepłolubnym, ale często „cierpi” z powodu braku wody i ekstremalnie wysokiej temperatury. Przy silnym nasłonecznieniu rośliny rosną w stresie, co powoduje, że zmniejsza się ich odporność na choroby, a jednocześnie powstają dogodne warunki do porażania przez organizmy chorobotwórcze, w szczególności grzyby termofilne. Często wystąpieniu chorób towarzyszą szkodniki, które chętnie żerują na wszystkich organach kukurydzy, tworząc bramy wejścia dla patogenów chorobotwórczych. One też są wektorami chorób wirusowych.

Pierwszy atak na kiełkujące ziarno

Pierwszym zagrożeniem w uprawie dla wschodzącego ziarna kukurydzy jest zgorzel siewek. Chorobę tę może powodować kilka grzybów, które najczęściej bytują w postaci grzybni w glebie i na resztkach pożniwnych. Najważniejsze z nich to gatunki należące do rodzaju Fusarium. Grzyby te powodują przed- i powschodową zgorzel siewek, która przy silnym porażeniu niszczy je całkowicie, prowadząc do zmniejszenia obsady roślin na plantacji. Często jest tak, że zaatakowane przez grzyby korzenie wschodzących roślin nie mogą się prawidłowo rozwijać, przez co słabiej pobierają składniki pokarmowe i w efekcie są wyraźnie mniejsze, spowolnione we wzroście.

Także już na etapie wschodów na kukurydzy może się rozwijać grzyb Ustilago maydis powodujący głownię guzowatą. Jest to pierwotne porażenie, którego źródłem są zainfekowane nasiona. Na tym etapie chorobę rozpoznaje się po obecności narośli na korzeniach przybyszowych i podstawie łodygi. Przed wystąpieniem tej infekcji kukurydzę chroni tylko zaprawianie ziarna. Ten zabieg pozwala też zapobiec porażeniu roślin przez grzyb Sphacelotheca reiliana powodujący głownię pylącą kukurydzy. Jego obecność na plantacji prowadzi do dużych strat w plonie ziarna i bardzo pogarsza jakość kiszonki. Grzyb systemicznie z gleby przez korzenie trafia do stożka wzrostu roślin i kończąc swój proces chorobowy, lokalizuje się w kolbach i wiechach, na których dopiero obserwuje się zmiany chorobowe. Porażona kolba przybiera kształt cebulowaty, jej osłonki często mają barwę buraczkową. Po odsłonięciu kolby bardzo wyraźnie widać,
że ziarno zostało całkowicie przekształcone w brunatną masę grzybni i zarodników (teliospor). W podobny sposób grzyb zmienia też wygląd wiech.

Ponowne porażenie przez grzyb powodujący głownię guzowatą

Wystąpienie głowni guzowatej kukurydzy w późniejszym okresie wegetacji ma dużo większe znaczenie niż porażenie pierwotne podczas wschodów. W latach, gdy nie ma epidemii, grzyb powodujący chorobę poraża od 5 do 10% roślin na plantacji, ale kiedy głownia występuje epidemicznie, a tak dzieje się w Polsce w ostatnich latach, ilość roślin z objawami choroby jest znacznie większa, wynosi nawet 45-80%. Objawy głowni są bardzo charakterystyczne i łatwo je rozpoznać. Na kolbach i łodygach kukurydzy występują duże guzowate narośla, początkowo okryte srebrzystą osłonką. Na kolbach guzy mogą osiągać w przekroju nawet kilkanaście cm, na łodygach natomiast są nieco mniejsze. Narośla pojawiają się także na wiechach – w tym przypadku są najczęściej owalne i niewielkie, o średnicy 1-2 cm. Bardzo charakterystyczny jest objaw głowni na liściach, na których tworzy się rząd koralikowatych niewielkich narośli. W czasie dojrzewania kukurydzy osłonka otaczająca guzy pęka i z narośli uwalniają się masy brązowych zarodników grzyba (teliospor). Niekiedy na błoniastej osłonce guza wtórnie lokują się grzyby rodzaju Fusarium, które wytwarzają pomarańczowe sporodochia z makrokonidiami grzyba. Grzyb powodujący głownię guzowatą nie wytwarza mykotoksyn. Jego obecność pogarsza tylko jakość ziarna oraz jakość i smakowitość kiszonki.

Fuzariozy w drugiej odsłonie

Grzyby rodzaju Fusarium kolejny raz dają o sobie znać na plantacjach po wiechowaniu, w monokulturach często wcześniej. Obserwuje się wówczas gnicie podstawy łodygi. Jej wnętrze jest rozpulchnione, a po przekrojeniu widać próchnienie i rozpad tkanek, nierzadko też różowy nalot grzybni. Porażona łodyga łamie się przy podstawie lub nieco wyżej – pomiędzy 2. i 3. międzywęźlem. Często obecność zgnilizny podstawy łodygi jest zbieżna w czasie z fuzariozą kolb. Porażenie kolb zaczyna się od wierzchołka. Sprawca choroby przerasta miąższ osadki i pojawia się na ziarniakach. Osadki ulegają rozmiękczeniu i zwisają, a na okrywach kolby pojawia się nalot grzybni – biały, różowy i niekiedy pomarańczowy. Grzyb powodujący fuzariozę kolb niszczy ziarno i pogarsza jakość plonu. Sprawcy choroby mogą wytwarzać mykotoksyny, które są toksyczne dla ludzi i zwierząt stałocieplnych. Mykotoksyny powstają tylko w odpowiednich warunkach, w których rozwijają się odpowiedzialne za ich wytwarzanie patotypy grzybów rodzaju Fusarium. Jeśli zawartość mykotoksyn przekroczy dopuszczalne normy, to plon kukurydzy straci swoją wartość handlową. Można temu zapobiec, stosując z odpowiednim wyprzedzeniem chemiczną ochronę.

Plamistości na liściach

Choroby kukurydzy pojawiają się też każdego roku na liściach i występują w różnym nasileniu. Największe znaczenie gospodarcze mają: rdza oraz drobna i żółta plamistość liści. Hamują one rozwój kukurydzy i zmniejszają biomasę roślin, niekiedy będąc przyczyną znaczących strat plonu. Dlatego choroby te należy ograniczać, stosując zarejestrowane fungicydy.

Rdza kukurydzy objawia się w postaci licznych brązowych lub brunatnych poduszeczek (urediniów z zarodnikami propagacyjnymi – uredosporami). Choroba pojawia się najczęściej w lipcu i sierpniu. Przy silnym porażeniu powoduje przedwczesne zamieranie liści, a gdy deficyt wody jest duży, może prowadzić do ich przedwczesnego
zamierania.

W przypadku porażenia przez drobną plamistość liści objawy mogą występować dodatkowo na pochwach liściowych i osłonkach kolb. Plamki są liczne, okrągłe, o średnicy 1-3 mm i bardzo charakterystyczne – drobne, jasne i przeświecające, z czerwono-brunatną obwódką z chlorotycznym otoczeniem. Największe nasilenie choroby obserwuje się najczęściej
w sierpniu.

Żółta plamistość liści pojawia się na plantacjach najczęściej w czerwcu lub lipcu w postaci szarobrunatnych owalnych plam, które po pewnym czasie żółkną i otoczone są delikatną jasnobrunatną obwódką. Jeśli wystąpią licznie, spowodują szybkie zamieranie liści i obumieranie roślin.

Możliwości zwalczania sprawców chorób kukurydzy są stosunkowo nieduże, ale warto wykorzystać zarejestrowane zaprawy nasienne i fungicydy, żeby ich liczebność ograniczyć (tab. 1. i 2.).    n

prof. dr hab.  Marek Korbas

dr inż. Joanna Horoszkiewicz-Janka

Instytut Ochrony Roślin – PIB, Poznań

fot. Korbas

Tekst ukazał się w wydaniu 06/2020 miesięcznika „Nowoczesna Uprawa”

Tabela 1. Przykłady zapraw zarejestrowanych do zaprawiania ziarna kukurydzy

Tabela 2. Przykłady fungicydów zarejestrowanych do zwalczania chorób w uprawie kukurydzy